خصوصیات گیاه شناسی
شمعدانی عطری با نام علمی Pelargonium graveolens از خانواده Geraniaceaeمی باشد. گياهان اين تيره عموماً علفي و ندرتاً حالت چوبي بخود مي گيرند كه اين حالت چوبي شدن در قاعده ساقه ها قابل رؤيت مي باشد و بسيار ترد و شكننده مي باشد. گياهاني هستند كه در مناطق سردسير يك ساله و در مناطق گرمسير به صورت چند ساله نيز يافت مي شوند و از نظر شكل ظاهري نيز با يكديگر تفاوت نشان مي دهند. ساختمان برگ از يك دمبرگ اصلي و يك برگ در انتها تشكيل يافته است. دمبرگ ها و برگ ها متناوب و پوشيده از كرك مي باشد. لبه هاي برگ داراي بريدگي هايي بوده كه به برگ يك حالت پنج تایي مي دهد. مخصوصاً در جنس پلارگونيم در اثر مالش برگ ها بوي مليحي استشمام مي شود كه مربوط به اسانس آن می باشد. ساقه از محل قاعده داراي انشعابات زيادي مي باشد. كه ارتفاع گياه را تعيين مي كند كه به ۹۰ – ۷۰ سانتی متر می رسد. گل ها، نر و ماده منظم، شامل پنج كاسبرگ آزاد يا متصل بهم در قاعده و پنج گلبرگ مي باشد. مادگي از پنج برچه تشكيل مي يابد كه در هر يك ۱۰ – ۱ تخمك جاي دارد. تخمدان آنها پس از رسيدن به ميوه خشكي تبديل مي شود. گل ها به رنگ بنفش، قرمز و صورتي ظاهر مي شود. منشا این گیاه افریقای جنوبی بوده ولی امروزه در بسیاری از نواحی الجزیره، ماداگاسکار، اسپانیا و فرانسه پرورش می یابد. از قرن هفدهم این گونه کشت و کار می شد و در سالهای اخیر به دلیل عطر برگها و رنگهای دلفریب آن مشهور شده است. p. quercetorm انحصاری کردستان ایران و عراق می باشد.
شرایط کشت
شمعدانی عطری گياهي است طالب آب و هواي گرم همراه با آب فراوان كه در ارتفاعات ۱۲۰۰ – ۴۰۰ متری كشت مي شود. در اين شرايط هوا نبايد مرطوب باشد چون باعث بيماري زنگ شده و باعث ريزش برگ ها مي شود كه خود مستقيماً در ميزان اسانس تأثير مي گذارد، همچنين هواي خيلي خشك همراه با بادهاي گرم باعث كاهش ميزان اسانس مي شود. در مناطقي كه شرايط آب و هوايي گرم داشته و متوسط درجه حرارت در زمستان به ۸ – ۵ درجه سانتي گراد بالاي صفر مي رسد و در زمستان يخبندان وجود ندارد، پلارگونيوم به صورت چند ساله كشت مي شوند و يك نوبت كشت براي ۶ – ۵ سال كافي بوده و بعد از سال ششم به علت كاهش ميزان اسانس بايد تجديد كشت شوند.
در مناطق گرمسير كه گياه به صورت چند ساله كشت مي شود در اثر گرماي شديد برگ ها به طرف پايين افتاده و ميزان اسانس كاهش پيدا مي كند، اما خود گياه نسبت به شرايط مقاوم است. به علت حساسيت گياه پلارگونيم به درجه حرارت هاي پايين كمتر از ۲ درجه سانتي گراد كه باعث از بين رفتن گياه مي شوند در مناطق معتدل و سردسير به صورت گياه يك ساله كشت مي شود. در مناطقي كه زمستان هاي ملايم دارد مي توان با پوششي از كود پوسيده و خاك برگ پس از آخرين برداشت ريشه ها را براي سال بعد محافظت نمود.
به طور كلي شمعداني نسبت به نوع خاك حساسيت نشان مي دهد. كشت آن در خاك هاي لومي با زهكشي مناسب ایده آل مي باشد. اگر خاك حاصلخيز مملو از مواد آلي و هوموس باشد از خود عكس العمل مثبت نشان مي دهد. شمعدانی عطری در خاكي با خلل و فرج كه رطوبت در فصل زمستان و در فصل بارندگي در خود نگه ندارد رشد مي كند. خاك هاي رسي كه باعث ماندن آب در زمين می شوند باعث پوسيدگي ريشه شده و عدم زهكشي آب و ماندن آن در خاك باعث يخبندان شده و ريشه ها صدمه مي بينند. خاك هاي رسي و آهكي باعث كاهش ميزان اسانس مي شوند. خاك هاي ماسه و سبك با مواد غذايي فراوان، بيشترين نتيجه را مي دهد.
ميزان اسانس در اثر خشكي خاك كاهش مي بايد اما كيفيت اسانس نسبت به گياهاني كه مرتبا آبياري مي شوند بهتر است. خاك هاي سبك ميزان اسانس بيشتري نسبت به خاكهاي سنگين (رسي) دارند. pH خاک بین ۸ -۷ برای این گیاه مناسب می باشد.
با توجه به نكاتي كه در قسمت شرايط خاك گفته شد زمين كشت را انتخاب كرده زمين بايد آفتاب گير و به دور از سايه درختان و احيانا ساختمان باشد. شمعداني به نور مستقيم آفتاب نياز فراوان دارد و در شرايط نور كافي ميزان اسانس افزايش مي يابد. همچنين آب تحت الارضي نبايد بالا باشد چون باعث پوسيدگي ريشه مي شود. در صورت فقر غذايي زمين بايد مواد غذايي لازم شامل كود دامي و كودهاي شيميايي فسفاته و پتاسه را به خاك اضافه نموده و عمليات شخم در پاييز انجام گرفته تا دوباره به محض مساعد شدن شرايط آب و هوايي زمين جهت كشت آماده باشد. عمق شخم ۳۰ – ۲۵ بوده و پس از آن جهت خرد كردن كلوخه ها و از بين بردن بقاياي علف هاي هرز و مخلوط نمودن كود با خاك يك نوبت ديسك زده تا زمين كاملا آماده شود.
شمعدانی عطری از نظر احتياج به آب فوق العاده حساس مي باشد. اگر آبياري صحيح صورت گيرد سريعاً توسعه مي يابد و در مناطق گرمسير در يكسال مي توان دو نوبت برداشت نمود. آبياري يكي از فاكتورهاي مهم در كشت شمعدانی عطری مي باشد. بدون آب ممكن است در اثر آب و هواي خشك گياه از بين برود. شرايط كشاورزي به طور عمومي تاثير قابل توجهي بر روي كيفيت اسانس دارد. در صورتيكه شرايط خشكي ايجاد شده و ادامه داشته باشد رشد گياه به تأخير مي افتد. فاصله آبياري قبل از خشك شدن سطح خاك بمدت ۳ روز مي باشد. مقدار آب و مراحل آبياري در كشت بستگي به خشكي محيط و جنس زمين دارد. موقع آبياري را از روي علائم ظاهري بوته ها و تغيير رنگ شاخ و برگ به رنگ سبز تيره مي توان تشخيص داد. در كشت تحت سيستم آبياري قطره اي كه در دو طرف، خطوط لوله فرعي به فاصله ۵۰ سانتی متر از یکدیگر و فاصله بوته ها ۴۰ – ۳۰ سانتی متر و ارتفاع گیاه حدود ۶۰ – ۴۰ سانتی متر رسیده بود، میزان اسانس آن ۱۴/۰ درصد بوده است.
آبياري ميتواند به طرق مختلف انجام گيرد. مانند آبياري فاروئي يا شياري كه در اين صورت بوته ها در قسمت روي پشته ها قرار گرفته و بدون اينكه آب مستقيماً با ساقه ها در تماس باشد آبياري مي شود و بخاطر اينكه شمعدانی عطری به بوته ميري حساس مي باشد روش مناسبي است. زيرا اسپورهاي قارچها و نماتد در اثر شناور شدن در آب خود را به گياه مي رسانند و باعث آلودگي گياه مي شوند. روش آبياري قطره اي داراي محاسني چون عملكرد مناسب و صرفه جويي در مصرف آب و كنترل علف ها مي باشد.
آفات و بیماری ها
تعدادي از بيماري هاي گياهي بر روي تيره شمعداني فعاليت مي كنند. عوامل مهم بيماري زا در شمعداني قارچ ها، باكتري ها و نماتدها مي باشند. در كنترل عوامل بيماريزا، استفاده از روش هاي شيميايي، اجراي تناوب زراعي، رعايت نكات صحيح بهداشتي زراعي، تأمين حاصلخيزي خاك، شرايط آبياري مطلوب، از بين بردن بوته هاي آلوده و باقيمانده گياهان و كنترل علفهاي هرز مؤثر ميباشد. قارچ هاي مختلفي نظير پيتيوم، فوزاریوم، فیتوفترا سبب پوسیدگی ريشه و گاهاً بوته ها مي شوند. اين قارچها اكثراً خاكزي بوده و از طريق هوا نيز قابل انتشار مي باشند. تناوبهاي زراعي مناسب، بيشتر كردن فاصله آبياري جهت كاهش رطوبت و سيستم آبياري مطلوب جهت جلوگيري از تماس مستقيم آب با گياه از راههاي مبارزه با آن ميباشد و در صورت مشاهده آلودگي حذف بوته هاي آلوده راه مؤثري مي باشد. از جمله عوامل پوسيدگي ريشه مي توان به نماتد اشاره نمود كه باعث پوسيدگي ريشه مي شود و بوته هاي آلوده حالت سبز خشك به خود مي گيرند و ريشه ها حالت قهوه ای و مغز ساقه ها نيز حالت قهوه اي به خود مي گيرد.
از جمله بيماري هاي ديگر كه رطوبت زياد باعث بوجود آمدن آن مي شود مي توان به زنگ اشاره نمود. اين بيماري بيشتر در خزانه كه تراكم بيشتر و در گلخانه ها كه رطوبت زياد مي باشد قابل مشاهده است. زيرا قارچ ها كاملاً رطوبت پسند بوده و تحت شرايط مرطوب خساراتي را بوجود مي آورند. علائم بيماري به صورت جوش هايي با نقاط قرمز كوچك كه بعداً قهو ه اي تيره مي شوند روي برگ ها ظاهر مي شوند. برگ هاي مبتلا زرد و سپس قهوه اي و خشك شده و در صورت ادامه آلودگي ريزش مي كنند. كاهش رطوبت با تهويه مناسب در گلخانه ها، رعايت فواصل آبياري و كاهش تراكم بوته ها در جلوگيري از بروز اين بيماري مؤثر مي باشد.
ترکیبات شیمیایی
اسانس شمعدانی عطری به دو شکل روغنی و محلول در آب وجود دارد. در اسانس گیری از این گیاهان نوعی اسانس با رایحه دل پذیر به نام ژرانیوم روزا به وجود می آید.
قسمت اعظم اسانس شمعدانی عطری را ژرانیول تشکیل میدهد که همراه با بتا سیترونلول است، به علاوه دارای ترپینئول، بورنئول، لینالول آلک ها می باشد. اسانس آن كمي شبيه اسانس گل رز مي باشد و داراي رنگ سبز روشن است. اين اسانس خصوصاً موقعي ارزشمند است كه محتوي مقادير بيشتري سيترونلال باشد. با رفع دي متيل سولفايد از اسانس ژرانيوم بوسيله ماندن و كهنه شدن يا بوسيله خروج هوا بوي اسانس عموماً بهتر مي شود.
خواص درمانی و کاربرد
شمعدانی خاصیت آرام بخشی و ضدافسردگی و ضد تب دارد و همچنین خاصیت گندزدایی و ضد عفونی کنندگی و کم شدن تورم و مهار خونریزی را نیز دارد. تمامی اندام های این گیاه، خاصیت درهم کشندگی یا قابض را دارند و از آن در برای معالجه دردهای قبل از شروع قاعدگی و مشکلات یائسگی، حالت تهوع و اضطراب، ورم لوزه ها و ناتوانی گردش خون استفاده می کنند. در استفاده خارجی برای معالجه جوش ها و آکنه، بواسیر، اگزما، سوختگی ها، کچلی و شپش کاربرد دارد. از برگ های تازه آن در طول سال می توان استفاده کرد. از برگهای این گیاه اسانس (روغن فرار) تولید میشود که خاصیت عطر درمانی دارد که در تولید عطر و ساخت پودر دندان و پمادها و تولیدات آرایشی بهداشتی استفاده میشود. شمعدانی برای پوست های چرب مفید است. به همین خاطر بسیاری از شرکت های ساخت لوازم آرایشی و بهداشتی از عصاره این گیاه برای ساخت تولیدات گوناگون مثل کرم ها و لوسیون ها استفاده میکنند. ژرانیوم (شمعدانی) از گروه گیاهان معطر، ضد درد، ضد اضطراب، ضد افسردگی، مسکن و آرام بخش ضد استرس است (Hamidpour et al., 2017).